شرایط طبیعی وشهر

به طور کلی نقش شرایط طبیعی به ویژه آب وهوا و پیامدهای آن درتشکیل سیمای شهر وشیوه‌ی عملکرد فضای شهری غالباً کم اهمیت انگاشته شده است. لیکن باارزشی که امروزه برای محیط زیست قائل‌اند واکنش‌هایی دراین زمینه دیده می‌شود. توجه به شرایط طبیعی باید به گونه‌ای باشد که بهره گیری بهتر از ویژگی‌های هر منطقه وشهر راممکن سازد. تفاوت‌های سنتی آن‌ها رامحفوظ بدارد، دربرابر گرایش همگانی به همسان سازی ناشی از تعمیم فنون صنعتی ساختمان سازی واستدلال‌های اقتصادی مقاومت کند و در برابر تغییر رفتارها نسبت به آنچه در گذشته متداول بوده است به رویارویی بپردازد.

نخستین نمود شرایط طبیعی در اقامتگاه شهری و روستایی با گوناگونی مصالح ساختمانی، ساختار ورنگ آن‌ها  متجلی می‌شود: آجرها وسفال‌ها به شکل‌های مختلف، گرانیت‌ها، ماسه سنگ‌ها، سنگ‌های آهکی به صورت‌های ناهمگون، خانه‌های ساخته شده با مصالح سبک در کشورهای گرمسیر وخشک با سنگ‌های ماسه‌ای وآذرین خاکستری یاقوه‌ای، تولوزقدیم با آجرهای صورتی، شهرهای سفید پوستان افریقای شمالی در نگاه اول با رنگشان مشخص می‌شوند.مصالح ساختمانی محلی همیشه ارزان‌تر نیست به این خاطر که تولید صنعتی آن‌ها  دشوار است ونیروی کار زیاد وبا تجربه‌ای را می طلبد . اما محیط را محترم می‌دارد زیرا که زائیده آن است!

آب وهوا از دیر باز راهنمای معماری ساختمان بوده است و بر نمای بیرونی وسازمان درونی آن هم تاثیر گذاشته است: سقف‌های شیب دار ساخته شده از آرداواز درممالک سردسیر، اسکلتی محکم با دیوارهای ضخیم می‌طلبد درصورتی که درممالک دارای آب و هوای گرم وخشک سقف‌ها تراسی هستند. خانه‌ها حیاط داخلی دارند وبا پنجره‌های اندکی رو به بیرون بازمی‌شوند. از این رو همگونی‌هایی درمصالح ساختمانی ومعماری هر منطقه دیده می‌شود اما اختلافاتی نیز درجزییات ساختمان‌ها وجود دارد که تفاوت نورگیرها، تزئینات بیرونی یا مواد روکار ساختمان‌ها  ازآن جمله‌اند. اما فن آوری امروزی، سقف‌های تراسی ناسازگار با آب وهوا نیزبناهای جمعی مکعبی بلند با نماهای بیرونی یک دست وصاف را درهمه جا پراکنده ساخته است.

آب وهوا هم چنین دربیشتراوقات بسیاری از مناظر شهری را شکل داده است که راه‌های تنگ، خیابان‌های سرپوشیده درپناه ازباد و آفتاب، میدان‌ها وخیابان‌های کشورهای گرمسیر ونیز کشورهای پرباران وکوهستانی که درحاشیه آن‌ها دالان‌های سرپوشیده وقوسی شکل قرارگرفته است نمونه‌هایی برای این امرهستند. وضعیت ترافیکی درسطح شهر به ویژه درکشورهای سردسیر، هم چون فضای شهربسیارمتغیراست، مسافت- زمان می‌تواند درزمستان براثربارش برف وباران مه‌های شدید وقشرهای یخ به شکل قابل توجهی طولانی شود.

سایه درختان وبناها که با خورشید می چرخند یعنی با تابش نور تغییرجا و حالت می‌دهد نقش بزرگی در شیوه‌ی کار کیفیت فضای شهری ایفا می‌کند. ساختمان‌های بلند و وسیع می‌توانند سایه فراوانی را برساختمان‌های کوچکتر پیرامون خود بیندازند وبه این ترتیب آن‌ها را از داشتن بخش عظیمی از روشنایی ونور محروم سازند، چیزی که کشورهای گرمسیر، درزمستان عیب و درتابستان مفید به حساب می‌آورند.

آب وهوا برای گیاهان که می‌توانند نقش مهمی در سیمای شهر داشته باشند نیز تعیین کننده است. : مناظر خیابان‌ها یا میدان‌هایی که درکنارشان درخت نارگیل یا نخل کاشته شده با آن‌هایی که دارای چناراند بسیار متفاوت است.

شهر الگوی انگلوساکسون در محیط طبیعی دارای آب فروان متولد شده ودرنتیجه فضای سبزجایگاه مهمی را د رآن اشغال کرده است. درهمه ممالکی که مستعمره‌ی انگلستان بودن گیاهان وچمن‌های کوتاه مورد تقلید قرارمی‌گیرد درحالی که هوای خشک محلی، آنها را زرد وپژمرده می‌سازد. پاره‌ای ازتمدن‌ها بیش ازدیگران توانسته اند معماری سنتی وفضای سبز را درهم آمیزند که خاوردور، هند و ژاپن از آن جمله‌اند.

رابطه‌ی شهروآب بسیارنزدیک ومتعدد است: رودخانه‌ها ، دریاچه‌هاوجویبارها، سواحل قابل آمایش، پل‌ها، سدها دریانوردی بنادر، سیلاب‌ها ، سفره‌های آبدار زیرزمینی، شبکه‌ی لوله کشی آب تخلیه فاضلاب‌ها و غیره نمونه‌ای ازآن است.

اگر شیب یا شبکه‌ی زهکشی کافی نباشد ، باران‌های شدید وسیل آسا، راکد می ماند وبه یک مرکز عفونی تبدیل می‌شود. درمقابل، باران‌های ناگهانی، خیابان‌ها را درشیب‌های تند به بسترسیلاب‌های ویرانگر تبدیل می‌کند وشیب‌های مسیل را نابود می‌سازد. کرانه‌های دریا یا دالان‌های کوهستانی با بادهای شدید برای شهرهای مجاور و واقع درمسیر، معایب کم وبیش عمده وفراوانی رادر پی دارد به ویژه اگر وضعیت بناها گونه‌ای از دالان‌ها  را بیافریند که باد به شدت در آن‌ها  جریان یابد.

سیمای عمومی وپاکیزگی شهرها نیز تا اندازه‌ای به وضعیت اقلیمی بستگی دارد: شهرهای ممالک خشک درحاشیه‌ی کویرها مانند قاهره : غبارآلودند زیرا باران نمای ساختمان ها، پیاده روها و جاده ها حتی برگ درختان را نمی شوید؛ درمقابل، شهرهای ممالک باران خیز ظاهری تمیز ودرخشان دارند. شهرهای ممالک سردسیر با چهره ای برفی، قشرهای یخ سپس ذوب شدن وگل ولای مشخص می‌شوند.

نگهداری بناها و جاده‌ها درحاشیه اقیانوس‌ها مراقبت بیشتری می‌طلبد وپرهزنیه‌تراست. شهرهای مناطق نزدیک به قطب به لحاظ آب وهوا وپیامدهای آن دارای مسائل ویژه‌ای هستند:زیرا زمین‌های هیمشه یخ زده، زمین‌ها منجمد ویخ‌های مداوم در درجه نخست برای کارکرد شکل های توزیع وتخلیه آب ونیز برای جاده ها مشکل آفرینند.مناطق سیل خیزمهم، راه حل‌های ویژه‌ای را می‌طلبد که ساخت سدها، پل‌های بسیاربلند وساختمان‌های روی پیلوت ازآن جمله‌اند. بدیهی است مناطق زلزله خیر نیازمند ساخت دالان‌های تخلیه مواد مذاب جاری ( مثل ژاپن ) و ایجاد ساختمان‌های مخصوص وسازه‌های ماهرانه ( همچون توکیو وسانفراسیسکو)است.

رانجام ،رایحه‌ی عطر شهرهای خاوری یا خاوردور، رنگ میوه‌ها سبزی‌هاو گل‌های درون سبدهای گلفروشان درهوای آزاد، پارچه‌های رنگارنگ لباس ها، نیمرخ و خطوط چهره‌ی مردم، صداها، آهنگ ها وسرودها همه بخشی از کادر شهری را تشکیل می‌دهند وتنوع واصالت فراوان را به رغم تمایل به یکسان ساز ساختمان‌ها  جامعه‌ها ورسوم ، برای شهر حفظ می‌کنند.منبع: شهر؛ژان باستیه ، برنادرددزر

ترجمه: دکتر علی اشرفی